Methotrexaat

Methotrexaat (verder afgekort als MTX) wordt voornamelijk gebruikt voor de behandeling van ernstige vormen van psoriasis. Dit middel wordt ook als een tweede keus behandeling toegepast bij atopisch eczeem,  cutane sarcoïdose, bepaalde vormen van lupus erythematodes en bepaalde vormen blaarziekten (o.a. pemphigus, parapemphigus). MTX wordt ook toegepast bij de behandeling van rheuma en bepaalde vormen van kanker, bijv. leukemie (géén huidkanker !).

Wanneer mag u methotrexaat niet gebruiken?

• Bij gebleken overgevoeligheid voor MTX of voor één van de overige bestanddelen van MTX. Overgevoeligheid kunt u herkennen aan bijvoorbeeld rode vlekjes en bultjes op de huid, jeuk of koorts.
• U mag MTX bovendien niet gebruiken wanneer uw lever en/of nieren niet goed werken of wanneer u een (ernstige) infectie heeft.

Hoe werkt methorexaat ?

MTX heeft een meervoudige werking. Het onderdrukt het afweersysteem, remt ontstekingen en remt de celdeling.

Hoe gebruikt u methotrexaat ?

DOSERING
MTX bestaat als tabletten en als injecties. Het voordeel van de tabletten is dat u ze zelf makkelijk kunt innemen. Patiënten die teveel last hebben van misselijkheid kunnen met injecties worden behandeld.
– Tabletten. MTX bestaat in tabletten van 2.5 mg. Uw arts heeft u voorgeschreven hoeveel MTX u in moet nemen. Deze hoeveelheid staat op het etiket van de apotheek vermeld. Het is belangrijk dat u zich precies aan de aanwijzingen van uw arts houdt. Hiervan hangt namelijk het succes van de behandeling af. De dosis MTX wordt voorgeschreven als een weekdosis. Deze weekdosis is verdeeld over 2 doses, elk met 12 uur er tussen. Hierdoor heeft u minder last van de bijwerkingen. Methotrexaat kan namelijk misselijkheid geven. Het is daarom aan te raden voor de inname één dag uit te kiezen, dat het u wat beter uitkomt. Een veelgebruikte begindosis is bijvoorbeeld 15 mg per week; de inname dagen en tijdstippen zijn dan op maandagochtend 8.00 uur 3 tablettten en op maandagavond 20.00 uur weer 3 tabletten. Gedurende de resterende dagen van de week hoeft u dus geen MTX in te nemen; wel mag u eventuele uitwendige middelen (zalven) tegen de psoriasis door blijven gebruiken. Er mag geen alcohol worden gebruikt op de dag van inname; op de overige dagen niet meer dan 1-2 alcoholische consumpties. Bij onvoldoende werkzaamheid bij deze dosis wordt de dosis stapsgewijs gedurende de volgende controlebezoeken verhoogd naar maximaal 25 mg/per week.
– Injecties. In het algemeen worden de MTX injecties 1 X per week in het ziekenhuis, de polikliniek, huisartspraktijk of door de wijkverpleegkundige toegediend. Mogelijk heeft u geleerd om uzelf te injecteren. De controles vinden hoe dan ook plaats bij uw specialist.

DUUR VAN DE BEHANDELING
De behandeling met MTX duurt meestal meerdere maanden of zelfs jaren. 

Wat zijn de verwachte resultaten van methotrexaat ?

Het effect van MTX treedt niet meteen in, maar pas na enkele weken. Na twee tot drie maanden is het effect optimaal. Voor die tijd kunt u misschien al wel last krijgen van sommige bijwerkingen. Het is de moeite waard om het gebruik toch door te zetten. Voor veel mensen weegt het voordeel van het gebruik uiteindelijk duidelijk op tegen het nadeel. Als het middel is aangeslagen zal de arts meestal langzaam proberen de dosering weer wat te verlagen. Dan zullen eventuele bijwerkingen ook minder worden. Het succespercentage na een goed gevolgde behandelkuur (tussen de 3 en 9 maanden) ligt voor psoriasis rond de 70%.

Wat zijn de mogelijke bijwerkingen van methotrexaat ?

– MTX werkt bij veel aandoeningen erg goed. Een nadeel van het sterke effect is dat het ook vaak bijwerkingen geeft. De kans op deze bijwerkingen hangt af van uw eigen gevoeligheid voor deze bijwerkingen en de hoeveelheid MTX die u gebruikt.
– De dosering MTX is afhankelijk van de toepassing. Bij kanker is de dosering veel hoger dan bij reuma of psoriasis. Hieronder vindt u welke bijwerkingen kunnen optreden bij een lage dosering MTX. Bij een hoge dosering treden deze bijwerkingen heviger en vaker op.
– MTX werkt in op de aanmaak van foliumzuur in zowel kankercellen als gezonde lichaamscellen. Foliumzuur is nodig om cellen te laten delen. Bijwerkingen ontstaan dan ook voornamelijk op plaatsen met snel delende cellen, zoals de maag en darmen, de huid, het haar en het bloed. Vaak schrijft de arts naast MTX ook foliumzuur tabletten voor. Deze stoffen verminderen de kans op bijwerkingen, omdat ze cellen beschermen tegen de inwerking van MTX op de foliumzuurstofwisseling.
De effecten op de foliumzuurstofwisseling zijn aan de volgende verschijnselen te merken:

REGELMATIG
– Ontsteking van mondslijmvlies, tandvlees en tong, slecht kunnen eten, misselijkheid, braken en diarree. Mensen met (aanleg voor) een maagzweer of met een darmontsteking moeten vooraf en tijdens het gebruik worden gecontroleerd, zodat de maag- of darmklachten niet te zeer verergeren. Overigens wordt dit middel soms juist gebruikt door mensen met bepaalde darmonstekingen, zoals de ziekte van Crohn en colitis ulcerosa. De effecten op het bloed uiten zich als bloedarmoede en een tekort aan bepaalde bloedcellen. Door dit tekort ontstaan eerder infecties door bacteriën en virussen. Daarom zal uw arts voor u dit middel gaat gebruiken soms een vaccinatie tegen bepaalde ziektes aanraden, zoals tegen griep.

NA LANGDURIG GEBRUIK TREDEN SOMS OP:
– Schade aan de lever, de nieren of de longen. Uw arts moet uw lever, nieren en longen moeten daarom zeer regelmatig controleren. Bij een ernstige lever- of nieraandoening mag u geen MTX gebruiken. Voordat u dit middel gaat gebruiken, zal uw arts uw bloed op lever- of nieraandoeningen controleren. Wanneer het bloedonderzoek daar aanleiding toe geeft, wordt op geregelde tijden of een echoscopie verricht van de lever of een stukje weefsel van de lever genomen om dat te onderzoeken (leverpunctie). Dit is meestal na een totale toegediende hoeveelheid van 1500 mg. Waarschuw uw arts bij ernstige misselijkheid, ernstige diarree met bloed in de ontlasting, kortademigheid en bij gele verkleuring van de huid en het tandvlees (dit laatste wijst op een leverziekte).

ZEER ZELDEN
– Haaruitval, zodat kale plekken ontstaan. Dit herstelt zich meestal als u met de behandeling stopt.
– Oogklachten, meestal ontsteking van het oogslijmvlies. Meld oogklachten, zoals roodheid, pijn en jeuk aan uw arts. Mogelijk kan deze oogdruppels voorschrijven die deze klachten verbeteren. Na stoppen met de behandeling verdwijnen deze oogklachten.
– Zwellingen in de lymfklieren. Mocht u een vergroting van de knobbels bemerken in uw nek, liezen of oksels, meld dit dan aan uw arts. De zwellingen kunnen afnemen als u stopt met de behandeling, soms is een behandeling tegen de zwellingen nodig.
– Als u porfyrie heeft, een stofwisselingsziekte waarbij men aanvallen krijgt van buikpijn, braken, koorts en hartkloppingen: dit middel kan een aanval uitlokken. Geef aan de apotheek door dat u porfyrie heeft. Het apotheekteam kan er dan op letten dat u dit middel of andere uitlokkende middelen niet krijgt.
Als de bijwerkingen zo hinderlijk voor u zijn, dat u zou willen stoppen met het gebruik, overleg dit dan eerst met uw arts. Misschien is het mogelijk de bijwerkingen binnen redelijke grenzen te houden door de dosis te verlagen, door er foliumzuur bij in te nemen.

Waar moet u op letten als u methotrexaat gebruikt ?

GEBRUIK VAN ANTICONCEPTIE
MTX is schadelijk voor zowel de eicellen van de vrouw als voor de zaadcellen van de man. Hierdoor bestaat er een kans op een verminderde vruchtbaarheid bij zowel vrouwen als bij mannen. Deze bijwerking blijkt gelukkig omkeerbaar te zijn na staken van de toediening. Ook kan MTX aangeboren afwijkingen veroorzaken bij de ongeboren vrucht. Het advies is daarom om gedurende de behandeling en tot minstens 3 maanden daarna effectieve anticonceptiemiddelen te gebruiken. Dit advies geldt voor zowel mannen als vrouwen die MTX gebruiken.

GEBRUIK TIJDENS ZWANGERSCHAP EN HET GEVEN VAN BORSTVOEDING
– Zwangerschap. MTX is schadelijk voor de ongeboren vrucht. Er bestaat een kans dat MTX aangeboren afwijkingen bij het kind veroorzaakt. U mag dit middel dus NIET gebruiken als u zwanger bent of binnenkort zwanger wilt worden. Als u dit middel gebruikt en u denkt erover om zwanger te worden, overleg dan met uw arts of u een ander middel kunt gebruiken.
– Borstvoeding. Gebruik dit middel NIET als u borstvoeding geeft, of stop de borstvoeding. Dit middel komt in de moedermelk. Het kan dan bijwerkingen bij het kind geven. Wilt u borstvoeding geven, overleg dan met uw arts of apotheker. Mogelijk kan de arts u tijdelijk een ander middel voorschrijven, dat u wel veilig kunt gebruiken.

ANDERE GENEESMIDDELEN EN STOFFEN DIE DE WERKING VAN MTX KUNNEN BEÏNVLOEDEN
Als u verschillende geneesmiddelen gebruikt, kunnen deze middelen elkaar beïnvloeden. Dit kan schadelijke gevolgen hebben. De geneesmiddelen kunnen elkaars werking versterken of verzwakken en er kunnen eerder bijwerkingen optreden. Vertel uw arts daarom altijd welke geneesmiddelen u nog meer gebruikt, ook als dit maar af en toe het geval is. Dit geldt zowel voor geneesmiddelen die alleen op recept verkrijgbaar zijn als voor geneesmiddelen die u zonder recept kunt kopen. Uw arts en apotheker kunnen beoordelen of ze samen gebruikt mogen worden en of eventuele maatregelen nodig zijn (bijvoorbeeld het aanpassen van de dosering). De medicijnen waarmee de belangrijkste wisselwerkingen zijn:

• ciclosporine (een ander afweeronderdrukkend middel) versterkt de bijwerkingen van methotrexaat. Deze kunt u niet samen gebruiken, tenzij uw arts dit uitdrukkelijk heeft aangegeven.
• de antibiotica co-trimoxazol en trimethoprim kunnen de bijwerkingen van methotrexaat versterken. Zelfs na stoppen met methotrexaat mag u deze antibiotica gedurende enige tijd niet gebruiken.
• ook probenicide (een middel tegen jicht) versterkt de bijwerkingen van methotrexaat. Gebruik deze combinatie daarom niet.
• pijnstillers van het NSAID-type, zoals ibuprofen, naproxen, diclofenac en indometacine. kunnen de bijwerkingen van methotrexaat versterken, vooral als u meer dan 15 mg methotrexaat per week gebruikt, ofwel zes tabletten van 2,5 mg per week. Tegen reuma wordt methotrexaat vaak gecombineerd met pijnstillers van het NSAID-type. Dit is meestal geen probleem, omdat uw reumatoloog uw bloed regelmatig zal laten controleren. Als u dit middel één keer per week gebruikt, kan de arts soms adviseren om dergelijke pijnstillers niet te gebruiken op de dag van inname en de dag daarna. U kunt dan wel paracetamol gebruiken. De rest van de week kunt u de ontstekingsremmende pijnstillers wel weer veilig gebruiken. Overleg hierover met uw arts.
• vaccins. Meld altijd aan de arts dat u methotrexaat gebruikt. Veel soorten vaccins werken niet voldoende bij mensen die dit middel gebruiken, omdat de immuniteit niet zal ontstaan, doordat de afweer is geremd.

HEEFT MTX INVLOED TIJDENS HET AUTORIJDEN ?
Bij dit middel zijn hiervoor geen beperkingen.

MAG IK TIJDENS HET GEBRUIK VAN MTX ALCOHOL DRINKEN ?
Er mag geen alcohol worden gebruikt op de dag van inname; op de overige dagen niet meer dan 1-2 alcoholische consumpties. Gebruik echter bij voorkeur helemaal geen alcohol. Zowel alcohol als methotrexaat hebben een negatieve invloed op de lever. Door de combinatie is de kans op een leveraandoening veel groter.

WAT MOET IK DOEN ALS IK EEN DOSIS BEN VERGETEN ?
Als u dit middel één keer per week gebruikt (soms in drie porties):
– als u vergeet te starten met de tabletten of de injectie en u komt hier binnen een dag achter, dan kunt u de tabletten alsnog innemen of de injectie alsnog toedienen. De week er op neem u de methotrexaat weer op de gebruikelijke dag.
– is er echter meer dan een dag verstreken, dan kunt u de dag het beste in het vervolg aanpassen: als u bijvoorbeeld gewend was op donderdag de MTX te nemen, en u komt er pas zaterdag achter dat u dat vergeten hebt, neem dan de tabletten of injectie op zaterdag en noteer de zaterdag als vaste dag in het vervolg. Licht uw dermatoloog bij de volgende controle wel in over deze wijziging.
– als u dit middel in drie porties inneemt en u vergeet één van de porties, neem het middel dan alsnog en neem een eventuele volgende portie twaalf uur later.
Dit middel kan misselijkheid en braken veroorzaken. Heeft u binnen twee uur na inname gebraakt, raadpleeg dan uw arts. Deze kan u vertellen of u alsnog nieuwe tabletten moet nemen of dat dat niet nodig is.

KAN IK ZOMAAR MET DIT MIDDEL STOPPEN ?
Bij psoriasis : stop NIET zomaar met het gebruik. De klachten kunnen dan heviger terugkomen. Raadpleeg uw arts als u stoppen wilt.

Wanneer dient u uw arts te waarschuwen ?

Raadpleeg uw arts ook als u te veel last heeft van één van de bovengenoemde bijwerkingen, of als u andere bijwerkingen ervaart waar u zich zorgen over maakt.